आजको युगमा सामाजिक सञ्जाल मानव जीवनको एक अभिन्न अंग बनेको छ । मानिसहरुले कुराकानी गर्नदेखि लिएर हरेक कार्यक्रम होस् या विभिन्न विषयमा सल्लाह, सुझाव र निर्णय लिने वा दिनेजस्ता महत्वपूर्ण कार्य गर्न सामाजिक सञ्जालको प्रयोग गरेको पाइन्छ । त्यसमा पनि पछिल्लो समय सबैले चलाइराखेको र सहजै कुराकानी तथा सूचना प्राप्त गर्ने माध्यमका रुपमा रहेका फेसबुक, ह्वाट्सएपलगायतका सामाजिक सञ्जाल दर्ता बन्द गर्ने निर्णय लिएपछि देशभर यसबारे बहस चर्किएको छ ।
पछिल्लो समय धैरे मानिसलाई स्वरोजगार बनाउने माध्यमका रुपमा रहेको सामाजिक सञ्जाल बन्दले हरेक क्षेत्रमा प्रभाव पार्ने सम्भावना रहेको छ । हरेक मानिसको जीवनदेखि व्यावसायिक गतिविधि, राजनीति, सञ्चार र संस्कृतिसम्मको क्षेत्रको बारेमा सामाजिक सञ्जालले जानकार तथा ज्ञात पार्ने र शिक्षित बनाएको छ । सरकारले सामाजिक सञ्जाललाई दर्ता प्रक्रियामा आउन आह्वान गरेको थियो । तर प्रक्रिया पूरा नगरेकाले सरकारले नेपालमा सर्वाधिक प्रयोगमा रहेका फेसबुक, युट्युब, इन्स्टाग्राम, ह्वाट्सएपजस्ता प्लेटफर्महरू बन्द गर्ने निर्णय गरेको छ । यसले लाखौं प्रयोगकर्ताको दैनिक जीवनमा ठूलो प्रभाव पार्ने देखिन्छ ।
पछिल्लो दशकमा सामाजिक सञ्जाल मनोरञ्जनको साधनमात्र भएको छैन । यसले हरेक व्यक्तिलाई सामाजिक संवादमा जोड्ने, व्यावसायिक कारोबार गर्ने, राजनीतिक गतिविधिबारे जानकार बनाउने र देश तथा विदेशमा भइरहेका हरेक ताजा समाचार आदानप्रदानको केन्द्रीय माध्यम बनेको छ । सामाजिक सञ्जालको प्रयोगले विदेशमा रहेका लाखौं नेपाली आफ्ना परिवारसँग सम्पर्कमा रही आत्मीयता कायम गर्ने, साना तथा मझौला उद्यमीहरूले बजार विस्तार गर्ने, व्यक्तिमा भएको प्रतिभा तथा आफ्ना सिर्जना प्रचार गर्न र आइटी क्षेत्रमा दक्ष भएकाहरु रोजगारी खोज्न यिनै डिजिटल प्लेटफर्मलाई प्रयोग गर्दै आएको पाइन्छ । सूचीकरणमा नआएका सामाजिक सञ्जाल निष्क्रिय बनाउने सरकारको निर्णयलाई कतिपयले आवश्यक नियमनको रूपमा व्याख्या गरेका छन् । तर धेरैले यसलाई अभिव्यक्ति स्वतन्त्रता हनन् र वेरोजगारी सिर्जना गराउने प्रहारको रूपमा लिएका छन् ।
यदि सामाजिक सञ्जाल बन्द भयो भने यसको प्रभाव केवल एउटा क्षेत्रमा मात्र सीमित रहँदैन, किनभने सामाजिक सञ्जालमार्फत नै सामाजमा भएको सांस्कृतिक गतिविधि तथा चेतनामूलक सामाजिक कार्य ठप्प हुने सम्भावना देखिन्छ । बहुल सांस्कृतिक र विविधतामा एकता कायम गर्ने सेतूका रुपमा रहेको माध्यम बन्द हुँदा एकता भंग हुन् सक्छ । साथै समाजमा मेलमिलाप तथा सम्पर्क कायम गराउने सञ्जालमार्फत टोल, विद्यालय वा पेसागत समूहका साथीहरूसँग छलफल तथा सुझाव आदानप्रदान गर्ने माध्यम हुन् । तर यदि यी माध्यम बन्द भएमा महँगो दूरसञ्चार सेवामा निर्भर हुनुपर्ने बाध्यता आउन सक्छ । यसले भावनात्मक दूरी बढाउन सक्छ । यसका साथै, विभिन्न प्रतिभा भएका कलाकार र सर्जकहरूका लागि सहज र निःशुल्क प्रदर्शन गर्ने माध्यमका रुपमा रहेका फेसबुक, इन्स्टाग्राम र युट्युब नभएमा प्रतिभा प्रचार नभएर कलाकारिता तथा अन्य क्षेत्र पिछाडिँदै जाने अवस्था आउने छ । कतिपय साहित्यकार तथा गायकारहरुले नयाँ गीत, कथा वा कविता प्रकाशन गर्दा तत्काल हजारौं श्रोता वा पाठकसम्म पुग्ने र उनीहरुको कमेन्ट, लाइक तथा सेयरका कारणले उनीहरुमा जागर पैदा भएको छ । यसलाई बन्द गर्ने निर्णयले कला, साहित्य र संस्कृतिको प्रचारप्रसारमा अवरोध खडा हुने छ । परम्परागत माध्यममा सीमित संख्यामामात्र अवसर पाइने हुँदा साना र नयाँ प्रतिभा बाहिर आउन कठिन हुने सम्भावना छ ।
साथै विभिन्न व्यवसाय सञ्चालन गरी पछिल्ला वर्षमा ‘डिजिटल बजार’ बन्दै गएको छ । फेसबुक पेज वा इन्स्टाग्राम अकाउन्टमार्फत उत्पादन प्रचार गरी बेच्ने, युट्युबमार्फत सेवाको प्रचार गर्ने प्रवृत्ति तीव्र गतिमा बढिरहेको छ । यसमा पनि विशेषगरी महिला उद्यमी तथा सञ्जालमै सीप सिक्नेहरुका लागि सामाजिक सञ्जाललाई आफ्नो मुख्य व्यापारिक तथा उपयोगी सीपको च्यानल बनाएका छन् । सरकारले यी प्लेटफर्म बन्द गरेमा हजारौंको व्यवसाय प्रत्यक्ष प्रभावित हुने छ । त्यसैगरी हजारौं युवाले युट्युब च्यानल वा फेसबुक भिडियोमार्फत आफ्ना सिर्जनालाई व्यावसायिक पेसा बनाएका छन् । सरकारी निर्णयले उनीहरूको आयस्रोत बन्द गर्ने छ र रोजगारी संकट बढाउने छ । त्यस्तै विभिन्न स्थानको प्रचारगरी पर्यटन प्रवद्र्धनमा गरी पर्यटक भित्र्याउन सञ्जालले भरपुर सहयोग गरेको थियो । यस्ता माध्यम बन्द हुँदा नेपालको सुन्दरता विश्वभर पु¥याउने एउटा ठूलो च्यानल टुट्ने छ, जसले पर्यटन व्यवसाय कमजोर पार्ने छ ।
नेपालमा सामाजिक सञ्जाल नागरिकलाई सरकारप्रति प्रश्न उठाउने, आलोचना गर्ने र आफ्नो विचार व्यक्त गर्ने सबैभन्दा सहज प्लेटफर्म बनेको छ । यसलाई बन्द गर्नु भनेको प्रत्यक्षरूपमा अभिव्यक्ति स्वतन्त्रतामाथि नियन्त्रण लगाएको हो भन्ने भावना पैदा गराउँछ । त्यसैगरी सामाजिक सञ्जालले नागरिक पत्रकारितालाई पनि प्रोत्साहित गरेको छ । कुनै अन्याय वा बेथितिविरुद्ध सामान्य नागरिकले भिडियो वा फोटो खिचेर सार्वजनिक गर्न सक्छन् । यसले तत्काल सामाजिक दबाब सिर्जना गर्छ । तर यो च्यानल बन्द भए, यस्ता गतिविधि कमजोर हुने छन् । नागरिक अभियान वा आन्दोलनलाई कमजोर पार्ने खतरा छ । सरकार आफैंले पनि आफ्ना नीतिगत निर्णय वा सचेतनामूलक सन्देश जनतासम्म पुर्याउन सामाजिक सञ्जाललाई प्रयोग गर्दै आएको छ । यी प्लेटफर्म बन्द हुँदा सरकार र नागरिकबीचको प्रत्यक्ष सञ्चार च्यानल नै खुम्चिने छ ।
सामाजिक सञ्जालले जसरी विश्वलाई एउटा घरजस्तो बनाएको बेला नेपालले यस्तो उपाय अपनाउँदा विश्वव्यापी डिजिटल प्रणालीबाट अलग हुने खतरा बढ्न सक्ने छ । पछिल्लो समय जति पनि सबैले सहजै प्रयोग गर्न सक्ने एपहरु बन्द हुँदै छन् । यदि यी बन्द भए भने डिजिटल सेवाहरूको पहुँचमा अवरोधमात्र नभएर नेपालले देशमा प्रविधिमैत्री वातावरण बनाउन जुन कदम चाल्दै छ, त्यो नै कमजोर हुँदै जाने छ ।
