- लक्ष्मी बि.सी.-
बाँके साईगाउँकी समा हल्वाईका ४ सन्तान छन् । तर कति सन्तान छन् भनि सोध्यो भने उनले २ सन्तान मात्र भन्ने गर्छिन् । किनभने उनका २ वटा मात्र छोरा छन् । सोही ठाउँकी बउरी नाउँका पनि ३ सन्तानमा १ मात्र छोरा छ । उनले पनि आफ्नो सन्तान एक मात्र भएको बताउँछिन् । लड्का लड्की कित्ने हे भनेर सोध्यो भनेमात्र २ छोरी एक छोरा भन्ने गर्छिन् । समाजमा छोरीलाई अझै पनि सन्तानको रुपमा हेरिदैन् । विशेष गरि मधेशी तथा मुस्लिम समुदायमा त झनै यस्तो विभेद हुने गरेको छ । छोरा नहुदा सम्म सन्तान जन्माइरहने र परिवार नियोजनका साधनहरु पनि प्रयोग नगर्ने मुस्लिम समुदायमा परम्परा नै रहेको छ । छोरीलाई सन्तानको रुपमा नहेर्ने समुदायमा छोरी जन्मदा सुत्केरी आमालाई समेत त्यती वास्ता गरिदैन् ।
भ्रुण हत्या गर्न नपाइने कानुनी प्रवाधान रहेपनि समाजमा लिङ्ग पहिचान गरि गर्भपतन गर्ने प्रचलन रहेको छ । छोरी भएकै कारण गर्भ तुहाउने हाम्रो समाजमा छोरा जन्मे आमा र बच्चा दुबैलाई बढि माया हेरचाह र स्याहार सुसार गरिन्छ भने छोरी जन्मे परिवारमा निरासा छाउने गर्दछ ।
मेरी स्टोप सेन्टरमा गर्भ जाँच गर्न आएकी खजुराकी रिमा थापा पेटमा छोरी भएको थाहाँ पाएर निराश अवस्थामा थिइन् । घरमा २ वटा छोरी भएकाले फेरि पनि छोरी नपाउने भन्दै गर्भपतन गर्ने सोच रहेको उनले बताइन् । रनियापुरकी सीता रानाले पनि छोरी भएकै कारण गर्भपतन गरेको अनुभव सुनाइन् । काखमा छोरी बर्षदिन पुग्दा नपुग्दै गर्भ रहन गएछ । गर्भ जाँचमा छोरी नै भन्ने थाहाँ भएपछि श्रीमानकै सल्लाहमा गर्भपतन गरेको उनले बताइन् । उनले भनिन् ‘ब्यथा लागेर सन्तान जन्माउनु र गर्भ तुहाउनुको पिडा त आकास पातालको फरक हुन्छ’ । ब्यथा लागेर सन्तान जन्माउनु भन्दा गर्भ तुहाउनुको पिडा धेरै हुने उनको अनुभव छ । बाँके खजुराकी लालमति क्षेत्रीका ७ वटा छोरी छन् । एक मात्र छोरा भएकाले अर्का छोरा पाउने आशमा फेरि पनि गर्भवति भएकी उनि अब भने छोरा हुने आश रहेको बताइन् । एउटै छोराको भर नहुृने भएकाले अर्का छोरा जन्माउने आश गर्दा गर्दै ७ वटी छोरी भएको उनले सुनाइन् । आमाले भाई पाउनुहुन्छ भन्दै उनका छोरीहरु पनि खुसी देखिन्थे । यदि उनले फेरि पनि छोरी नै जन्माइन भने उनको परिवारको त्यो खुसी कसरी हराउला ? यसरी छोरा जन्माउने आशमा परिवारमा धेरै सन्तान जन्मिने गरेका छन् भने गर्भपतन गर्नेहरुको संख्यामा वृद्धि समेत भइरहेको छ । छोरी भएकै कारण भ्रुण हत्या हुदा बालिकाको बाँच्न पाउने अधिकार हनन् भएको छ भने अर्का अर्कातिर गर्भपतन गराइरहदा आमाको स्वास्थ्यमा प्रतिकुल अषर पर्ने गरेको छ । सन्तान ईश्वरका बरदान सम्झने मुस्लिम समुदायमा परिवार नियोजनका साधनहरु प्रयोग नगर्ने र छोरीलाई सन्तानका रुपमा नहेर्ने चलन रहेको छ । छोरी भएकै कारण लिङ्ग पहिचान गरि भ्रुण हत्या गर्ने र छोराकै आशमा दोस्रो विहे गर्ने चलन नेपाली समाजमा विद्यमान रहेको छ । छोरा र छोरी जन्मनुमा पुरुषको दोष नहुने चिकित्साशास्त्रले जनाउँदछ । तर छोरी जन्मनुमा महिलाको दोष देखाई महिला माथी अनेक प्रकारका हिंसाहरु हुने गर्दछन् । घरमा छोरा जन्माउँदा र छोरी जन्माउँदा घरपरिवारकै सदस्यहरु बाट फरक ब्यवहार भोगेको कोहलपुरकी शान्ति वलीको अनुभव छ । ३ वटी छोरी पछि छोरा जन्मदा घरमा खुसियाली छाएको र घरका सबै परिवारले धेरै माया गरेको उनले बताइन् । ‘श्रीमाले सधै छोरा पाइन भनेर सुनाउने गर्नुहुथ्यो छोरा जन्मेपछि धेरै माया पाइयो उनले भनिन्’ । जुन समाजमा छोरीलाई सन्तानको रुपमा हेरिदैन् । त्यस्तो समुदायमा जन्मेका छोरीहरुको समग्र विकास कसरी हुन्छ ? अनि कसरी पाउँछन छोरीले गुुणस्तरिय शिक्षा ? सोही कारणले पनि छोरीहरु पछि परिरहेका छन् भने स्वास्थ्यको हिसाबले पनि महिलाहरु बढि रोगी हुने गरेको चिकित्सकहरु बताउँछन् । मधेसी तथा मुस्लिम समुदायमा महिलाहरु रहर भन्दा पनि बाध्यताले बर्षनी सन्तान जन्माउने गर्दछन् । परम्परागत रुढीवादी समाजमा चल्दै आएका धार्मीक मुल्य र मान्यतालाई अपनाउदै जानुपर्ने , नत्र घरपरिवार र समाजमा बाट नै तिरस्कार हुने डरका कारण महिलाहरुले आफ्नो स्वास्थ्यको प्रभाव नगरि सन्तान जन्माइरहनुपर्ने बाध्यता बनेको छ । घर परिवार र समाजले तिरस्कार गर्ने डरका कारण मधेसी तथा मुस्लिम समुदायका महिलाहरु लुकीछिपी परिवार नियोजनका साधनहरु प्रयोग गर्न आउने गरेको साईगाउँ स्वाथ्य चौकीका अनमी कुमारी रानाले बताइन् । कतिपय महिलाहरु श्रीमानलाई थाहै नदिएर डिपो सुई लगाउन आउने गरेको र कोही कोही श्रीमानलाई थाहाँ भए पनि परिवारका अन्य कसैलाई थाहाँ नदिई परिवार नियोजनका अस्थाही साधनहरु प्रयोग गर्न स्वास्थ्य चौकी आउने गरेको अनमी रानाले बताइन् । मुस्लिम समुदायमा परिवार नियोजनका साधनहरु प्रयोग नगर्ने र सकेजति सन्तान जन्माइरहने प्रचलनले आमा तथा शिशुको स्वास्थ्यमा अषर पर्ने गरेको छ । लिङ्ग पहिचान गरि छोरी भएमा गर्भपतन गर्ने चलनले पनि आमाको स्वास्थ्य कमजोर बन्ने गरेको छ । छोरा पाउनकै लागि स्वास्थ्यमा जोखिम मोलेर गर्भपतन गराउनुपर्ने नेपाली महिलाहरुका लागि बाध्यता छ । महिलालाई बच्चा जन्माउने मेशिनका रुपमा हेर्ने नेपाली समाजमा असुरक्षित तरिकाले गर्भपतन र सुत्केरी भएकै कारण आमा र बच्चाको ज्यान समेत जाने गरेको तितो यर्थात विद्यमान छ । के साच्चीकै छोरी भएकै कारण जन्मन नै नपाइने हो त ? के छोरीले साच्चीकै वंश धान्नै नसक्ने हो र ? अनि छोरीले आर्थिक आय आर्जन गर्न नसक्ने हो र ? विश्वमा छोराले गर्ने सबै काम छोरीले गरेर देखाएका छन् । देश चलाएका छन् । आर्थिक आय आर्जन गरेका छन् । तर पनि किन गरिन्छ त छोरी भएकै कारण भ्रुण हत्या ? किन छोरीलाई सन्तानको रुपमा हेरिदैन ? यस बिषयमा सबैले गम्भिर भएर सोच्नुपर्ने भएको छ ।
मेरी स्टोप सेन्टरमा दैनिक ७ , ८ जना महिलाहरुले गर्भपतन गर्ने गरेका छन् भने परिवार नियोजन संघमा दैनिक १, २ जनाले गर्भपतन गराउन आउने गरेका छन् । चेतनाको अभावका कारण अुसरक्षित तरिका बाट गर्भपतन गर्ने महिलाहरु पनि धेरै छन् । जसले गर्दा आमाको स्वास्थ्यमा दिर्घकालिन असर समेत पर्ने गरेको छ । परम्परागत सोचले गर्दा श्रीमान र घरपरिवारका सदस्यहरुले नै नबुझ्ने हुदा सन्तान बढि जन्माउनु परिहेको महिलाहरु बताउछन् । ‘सन्तान ईश्वरका बरदान’ भन्ने चलनले महिलाहरुको स्वास्थ्यमा प्रतिकुल असर पर्ने गरेको छ । चेतनाको कमीले मधेसी तथा मुस्लिम समुदायमा छोरीलाई सन्तानको रुपमा नहेर्ने र बर्षनी बच्चा पाइरहदा आमा र बच्चा दुबैको स्वास्थ्य स्थितीमा अषर पर्ने र कतिपय अवस्थामा मृत्यु समेत हुने गरेको हेल्थ फर लाइफमा कार्यरत पवित्रा केसीको भनाई छ । धार्मिक र परम्परागत मान्यताले मधेसी तथा मुस्लिम समुदायका महिलाहरु खुलेर आउन नसक्ने र समस्या लुकाएर बस्ने गरेको उनले बताइन् । मुलुकी ऐनको २८ नम्बरमा लिङ्ग पहिचान गरि गर्भपतन गराउनेलाई ६ महिना देखी २ बर्ष सम्म कैद गरिनेछ भनेर उल्लेख गरिएको छ । तर कानुनमा भएको कुराहरु ब्यवहारमा आउन नसकेको एड्भोकसी फोरमका क्षेत्रिय संयोजक बसन्त गौतले बताउनुभयो । घरपरिवारको दबाबमा महिलाहरु आफै आएर गर्भपतन गराउने हुदाँ पारिवारिक सम्बन्धमा आँच आउन नदिन पनि यस्ता घटनाहरु सार्वजनिक हुन नसकेको उहाँले बताउनुभयो । उजुरी परे पनि गम्भीर रुपमा नलिने हुदा ऐन कानुन र नितिनियममा भएका कुराहरु कार्यान्वयन हुन नसकेको गौतमको भनाई छ ।
